पदाम् श्रेष्ठ –

साँखुमा प्रत्येक वर्ष झैं यस वर्षपनि माघ महिनामा लाग्ने स्वस्थानी ब्रत कथा मेलाकै अवसरको सदुपयोग गर्दै शंखरापुर नगरपालिकाले माघ १६ देखि २० गतेसम्म पाँच दिने महोत्सवको आयोजना गरेको छ । जुन महोत्सवलाई पर्यटनसंग जोड्दै लान देशबासी लागिपरेका छन् । यसका लागि साँखु किन भनियो ,यहाँका ऐतिहासिक ,सास्कृतिक र पर्यटकियस्थलबारे यहि कै विज्ञहरुबाट लिएको आख्यान ,ईतिहास लेखन आदि केलाईदा निम्न तथ्यहरु पाईएका छन् ।
तथ्य केलाउँदा ःसाँखु
बोधिसत्व मणिचुड महाराजद्धारा आफनै शिरको मस्तक काटेर दानगरी देशबासीलाई असाध्य रोगबाट बचाएको ठाउँ भनिन्छ ,साँखुलाई ।
त्यसैले वज्रयोगिनीको देशसाँखुलाई काठमाडौंको शिरपनि भनिन्छ । प्रत्येक वर्ष मिलापुन्ही (पौष पूर्णिमा) देखि सिः पुन्ही (माघ पूर्णिमा) सम्म शैल अर्थात साली नदीमा लाग्ने स्वस्थानी व्रतकथा मेला र चैत्र पूर्णिमा सक्वः पुन्हीको वज्रयोगिनी जात्राले साँखुलाई प्रख्यात बनाएकोछ । बौद्ध जोरपाटीबाट १५किमी पूर्व थुगुं,सलगुं, गुभागुं र इतागुं डाँडाले घेरिएको साँखु वज्रयोगिनीको आज्ञाअनुसार राजा शंखदेव र पूजारी जोगदेव बज्र मिली कलिगत संवत् १८०१मा साँखुलाई नौ संयोजन र शंखाकार युक्त बनाएको मानिन्छ । नेपालभाषामा सँकोले तिव्बत मुनिको देश भनिएको हो । जुन साँखु बस्तीलाई नौवटा विहारहरुले संरक्षित तुल्याएका छन् ।
१) पदम गिरी धर्म धातु महाविहार वज्रयोगिनी (योगेन्धर बहाः),
२) सिद्धि कुल धुलायटोल (थथुबहाः) ३) वज्रचक्र सालखाटोल (ओपी बहाः),
४) ज्ञानचक्र दुगाहिटी (याम बहाः),५) धर्मधातु दथुननी (सुय बहाः),
६) गुणाकर सुन्टोल (कोबहाः) ,७) जयनाकर चलाखुटोल (मुसु बहाः)
८) धर्मचक्र दुगा हिटी ९) होनाकर दथु चुक (दुछै बहाः) थिए ।

साँखु देशभित्रका कुण्ड ः अष्टमातृका ः नौवटा ढुंगे धारामा ः
रत्न कुण्ड, धर्म कुण्ड,मणि कुण्ड,मान कुण्ड,गुणवान् कुण्ड,पूर्णेण्डु कुण्ड,शितली कुण्ड, तारा कुण्ड,योग कुण्डमा अनन्त,पद्म, तक्षक, बासुकी, शंखपाल, कर्कोटक, कुलिक,महापद्म र वरूण नागराज छ ।
जोगहिटी, तःहिटी,द्धगाहिटी,लांकोहिटी,जयवलीहिटी,छपुहिटी,निपुहिटी,स्वपुहिटी र सुपालीख्य हिटी ।
महाकाल टोलमा महालक्ष्मी ,दथुमसालमा चामुण्डा साधुश्मसानमा ब्रम्हायणी,उपश्मसानमा रूद्रायणी,बांदोलमा वाराही, इतामुगमा ईन्द्रायणी, सलंख्वमा कुमारी,इविचासमा वैष्णवी र सलगुंमा सिंहिनी व्याघ्रिनी अष्टमातृकागण छन् ।
राजा अंशुवर्माकी छोरी भृकुटी र चीनका सम्राट स्रङचङगम्पोबीच स्वयम्बरस्थल वज्रयोगिनीलाई ने.सं.१८७ तिर नेपाल पसेका शंकराचार्यले ध्वस्त पारेका थिए । तर बुद्धको पूर्वजुनी मणिशैलबाट बगेको शैलनदीमा माघ महिनाभर महायानी लुगा पहिरने, नारायणको नाउँलिई शिवको व्रत र वज्रयोगिनीको क्षमापूजा हुदैनै आईरहेका छन याहाँ ।
साँखुदेश सात पोखरी ः,सांस्कृतिक डवली ः
२७ वटा चोकमा विभक्त ः
जवगु कलसपुखु,खवगु कलस पुखु,भौ ध्वाखा,द्यो पुखु पुखुलाछी,महाद्यो पुखु साल्खा,पलिस्वाँ पुखु स्वाँला,पलिस्वाँ पुखु धलंक्वय र दथुननी क्वापाद्यो पुुखु गरी सातवटा पोखरी छन् । द्यो दबू धुलाय त्वाः, जनदबू साल्खाटोल, देवीदबू चाला खुटोल र लायकुदबू इल्लाटोलमा निर्माण गराएको पाइन्छ ।तिनांख्य, तःख्य, सलंख्य, इताख्य, याल्मा, ज्वःख्य, ससुख्यः, सुपालीख्य, नाउका सातवटा खुल्ला खेलकुदका लागि चौर रहेका छन् । ४७ फल्चा पाटी, २२ सत्तल, ६४ लिंगेश्वर र आठवटा ध्वाखा थिए । तीमध्ये देवता भित्रयाउने द्यो ध्वाखा, बुहारी भित्रयाउने भौमचा ध्वाखा, छोरी विवाह गरी अन्माउने म्ह्यायमचा ध्वाखा,मृतकलाई घाट पु¥याउने सी ध्वाखा र शैल नदीमा माधव नारायणको मूर्ति लैजाने नारांद्यो ध्वाखा छन् ।
शैलनदी ः (साली नदि )
बोधिसत्व मणिचुड महाराजको वासस्थानबाट बगेको नदि शैलनदि साँखुबाट २ किमी पूर्व ओर्लिएपछि पुगिन्छ । जहाँ पौष मिलापुन्हीदेखि माघ सिः पुन्ही गौतम बुद्धको आयुसंस्कार परित्यागको दिनसम्म स्वास्थानी व्रतमेला लाग्दछ । नदीमा स्वस्थानी मन्दिर, भीमसेन,गणेश, शिव, चन्द्रावती कुष्ठरोगीको घर,नाग, माधव नारायण मन्दिर छन् । नौ थरे नेवारको लास जलाउने घाटमा साँखुको ईन्द्रयणी गुठी कात्य र सिकाकु छ ।
ज्योतिर्लिगेंश्वर महादेव ः
शालीनदीमा ३ सयवर्षे पीपलको रूख नारायण डबली दुईतल्ले पेगोडा मन्दिर छ ।
ने.सं.७५४मा काशीराम भारोद्धारा निर्मित माघे संक्रान्तिमा खटजात्रा हुन्छ ।
म्हासुख्वा माजु बज्रयोगिनी ः
साँखु ध्वाखाबाट ढुंगेभ¥याङ उक्लिए वज्रयोगिनी पुगिन्छ । आख्यानुसार सत्ययुगमा पञ्चरश्मिस्वरुप गुं विहारमा मन्दिर अष्टसिद्धि अग्नेधर बज्राचार्यले बनाउन लगाए । भनिन्छ,,वज्रयोगिनीकै सल्लाहमा मञ्जुश्रीले उपत्यकाको पानी बाहिर पठाएका हुन । सुन्दर वनको बीच तीनतल्ले धातुछानायुक्त वज्रयोगिनी मन्दिर राजा प्रताप मल्लले ने.सं ७७५मा पुनर्निर्माण गराएका थिए । मन्दिरको तीन ढुंगेधारामा कुंदिएको अस्पष्ट लिच्छवी संवत् २८८ले यो शिक्षास्थल थियो । स्वयम्भूचैत्य र १६औं शताव्दीको दुईतल्ले मन्दिरभित्र अमिताभ बुद्ध छन् ।
धर्मदेव, विक्रमादित्य र विक्रम संवत् ः
वंशावलीअनुसार, अशोकले छोरी चारूमतीको विवाह देवपत्तन पशुपतिका देवपालसंग गराएपछि , १४औं किराती राजा स्थुङकोले विशालनगरबाट आफ्नो राज्य टोखादेखि साँखु विस्तारसम्म विस्तार गरे । त्यसैबेला वैशालीपति धर्मदत्तले पशुपतिको उत्तर–पश्चिम कुनामा धर्मदत्तचैत्य स्थापनागरी सुन बनाउने पारस मणि प्राप्त गर्न साँखु वज्रयोगिनीको १२वर्ष ध्यान बसेको आख्यान प्रचलित पाईन्छ याहाँ । सोही समयको कुरा हो राजाले ठूलो कराईमा तेल तताई ऋद्धिवलले आफूलाई पाक बनाई समर्पित गर्थे । एक दिन त्यागबाट प्रशन्नदेवीले भनिछन्– भोलि बिहान शुभमुहूर्तमा आउनु पारसमणि बनाउने सूत्र दिनेछु । उक्त कुरा राजाको पाहुना लाग्न आएका विक्रमादित्यले सुनी राजा भन्दा पहिले पुगी आफैंलाई देवीमा समर्पण गरे । देवीलेपनि विक्रमादित्यलाईनै पारसमणि सूत्र दिइछन् । परचक्रीसामु गोप्यता जोगाउन नसकेकैलेराजा धर्मदेवले साँखु राज्य त्यागी देवीकै ध्यानमा बिताइदिएको रे भन्ने आख्यान सहित बज्रयोगिनी मन्दिरपछाडि बुद्धचैत्य, विक्रमादित्यको टाउको भुइंतलामा र माथिल्लो तलामा वज्रयोगिनीको जात्रा गर्ने मूर्तिघर राखिएको पाईन्छ ।
मणिशैल पर्वतमा अबस्थित मणिचुँड दह
भगवान गौतम बुद्ध भन्दा अगाडिको आख्यान हो । एक पल्ट साँखु देशमा ठुलो खडेरी परी ठुलो अनिकाल र रोगव्याधीबाट हाहाकार मच्चिएछ । देशबासीलाई असाध्यरोगबाट वचाउन के गर्नु पर्ला भनि तत्कालिन बोधिसत्व राजा मािणचुड महाराजले यसो ध्यानदृष्टिले हेर्दा आफ्नै शिरको मष्टक काटेर त्यसको जल देशबासीमा खुवाएमा रोगबाट मुक्त हुने तथ्य प्रमाणित भएछ । आफु एक जनाले प्राणको आहुती दिई देशबासीको रोग ,भोक र अनिकालबाट मुक्ति मिल्छ भने म त्याग गर्छु भनि आफ्नो शिरको मष्टक काटी आफैंले दान गरेकोले सो पवित्र स्थान मणिचुड दहको नाउँले प्रख्यात बन्न पुगेको छ । साँखु बज्रयोगिनी मन्दिरबाट ४ कि.मी. डाँडै डाँडा हिडर वा गाडी मोटरसाईकलमापनि पुग्न सकिने मणिचुड दह यस क्षेत्रको पवित्र तिर्थस्थलपनि हो । यहि दह मणिशैल पर्वतबाट झरेको पवित्र नदिलाई शैल नदि भनिएको हो । बर्तमानमा स्वस्थानी माताको कथिन ब्रत बसी माघ महिनाभर यहि शैल नदिमामाधव नारायणको भव्य पुजा गरिदैआईरहेको छ । शाली नदिमा माधवनारायण , बौद्ध देवि बज्रयोगिनी र मणिचुड महाराजको बासस्थान मणिचुड दहको मेला ,पुजा एक साथ गर्ने युवा जमात बढ्दै जान थालेको छ । साँखुको मुल ऐतिहासिक बस्तीबाट दुई घण्टा हिडेर पुग्न सकिने मणिचुड महाराजको त्याग भावनाको कदर स्वरुप प्रत्येक वर्ष जेष्ठ पुर्णिमाँको दिन यहाँ भव्य मेला भर्ने गरिन्छ । बौद्ध देवि बज्रयोगिनी आफैंमा डाँडामा रहेको पवित्र देवस्थल हो भने त्यो भन्दा माथि डाँडाको विच एउटा ठुलो पोखरी र राजोपाध्याय बैदिक व्राम्हणहरुका पुर्खाले अग्नीशाल स्थापना गरिएको पवित्र गुफापनि यहाँ रहेको छ । त्यसैले मणिचुडलाई त्यागभावनाको पवित्र तिर्थस्थलको रुपमा पुजिन्छ ।