पदम श्रेष्ठ –
मृत्युलाई साश्वत सत्यका रूपमा आत्मसात्गर्दै जीवनमा राम्रो काम गरे हाँसोको पात्र बन्नुपर्दैन भन्ने सन्देशका साथ देशभर नेवार समुदायद्वारा गाईजात्रे झाँकी प्रदर्शन गर्छन् ।
मृतात्माको स्मरण सुःखावती भूवनमा वास र निर्वाणको कामना गर्दै प्रत्येक वर्ष गुँलागा पारुका दिन मृतकका घर–घरबाट साःया अर्थात् गाईजात्रा निकाल्ने परम्परा छ ।
जुन व्यंग्यात्मक हास्यव्यङ्ग्य प्रहसन नेवार समाज बाहेकपनि गाईजात्रे पत्रपत्रिका, नाटक तथा सञ्चारका माध्यमबाट राष्ट्रिय चाडको रूपधारण गरिसकेको छ । आख्यानुसार ने.सं.७७५कालीन राजा प्रताप मल्लका कान्छा राजकुमार चक्रवतीन्द्र मल्लको शीतला रोगका कारण मृत्यु हुन पुग्दछ । राजकुमारको मृत्युमा भावविह्वल रानीलाई शान्त राख्न राजाले मृत्यु भएकाको घरबाट उनैको नाउँमा गाईजात्रा निकाल्न उर्दी जारी गरे । देशवासीले मृतकका नाउँमा निकालेको सापारु झाँकी हास्य प्रहसनदेखेर रानीमा अनित्य संसारको सत्य ज्ञानभई आत्मसन्तुष्टि मिलेको बताइन्छ । गाईजात्रा राजा प्रताप मल्लदेखि शुरू भनिएतापनि मृतकको नाउँमा झाँकी निकाल्ने परम्परा गोपाल राजवंशावलीमा उल्लेख भएअनुरूप राजा जयस्थिति मल्लको राज्यकाल ने.सं.५०० तिरपनि मृतकको घरबाट गीत गोविन्दावली गाउँदै देश परिक्रमा गर्ने परम्परा थियो भने ललितपुरको लुभुमा नयाँ घर निर्माण गरिंदा धाःधिमे बाजा बजाउँदै देश परिक्रमागर्ने अझै चलन छ । बौद्ध परम्परानुसार मृतकका नाउँमा गुँलागा द्वितीया गाईजात्राको भोलिपल्ट ललितपुरको मंगलबजारबाट निकालिने मतयाः दीपयात्रा नेकू वा श्रृङ्गभेरी जात्राको इतिहास केशर पुस्तकालयमा उल्लेख भएअनुसार राजा गुणकामदेवको राज्यकालमा नै पुनःउत्थान भइसकेको खुल्दछ । समष्टिगतरूपमा सापारु गाईजात्रा स्थानविशेष ऐतिहासिक आधारमा छुटटा छुटटै झाँकी प्रदर्शन गरिने परम्परा रहेको खुल्दछ ।
श्रृङ्गभेरी नेकुजात्रा ः
चक्रवही, इखाछें बुबहाल, हौग, वकुवहाः, इखालखु,कोवहाः, सौगः, नःवही, मंगःप्याल,ललितपुरका यी १० टोलले पालैपालो प्रत्येक वर्ष गाईजात्राको भोलिपल्ट नेकुजात्रा–मतयाः जात्राको पालो लिन्छन् ।
भदौ कृष्ण द्वितीयाका दिन ललितपुर बुद्ध चैत्यस्थलमा मृतकका नाउँमा दीपदान गर्ने र राँगाको सिङ बजाउँदै नगरपरिक्रमा गर्ने हुँदा यस पर्वलाई मतया–नेकुजात्रा भनिएको हो ।
पालोवाल टोलमा जम्मा भई बिहान ६देखि साँझ झन्डै ७ बजेसम्म १२ घण्टा देवताको नाउँमा धूप,दीप,नैवेद्य,चौमरी,मतया मरी, कपुर, दक्षिणा, अबिर, अक्षता, हलः, अमला आदि चढाउँदै मृतात्माको लागि शान्तिको कामना गर्नु यस पर्वको विशेषता हो । कोही– त बुद्धस्थलमा जीउ नापेर परिक्रमा गर्ने, कसैसँग नबोल्ने व्रतसमेत गर्दछन् । मतयाःमा एकातिर राँगाको सिङ नेकुबाजा र अर्कोतर्फ ज्यापू समुदायद्वारा बाँसुरी, ढोलक, मगःखि बजाई भजन गाउँदै देश परिक्रमा गर्नु कम रमाइलो हुँदैन । बीच–बीचमा युवायुवतीहरू अनेक प्रकारको मुकुण्डो पहिरेर हास्य झाँकी देखाउँछन् । लिच्छवि राजा बालार्चनदेवद्धारा थालिएको मतया नेकुजात्रा राजा सिद्धिनरसिंह मल्लले पुन जाग्रित गरेको विश्वास गरिन्छ । नेपाल संवत्को नवौं महिना, नौ प्रकारकै बाजा मतयाः जात्रामा बजाइने नेकुबाजा हुने गर्दछ । नेकु भन्नाले सिङ हो । यस बाजालाई श्रृङ्गभेरीपनि भनिन्छ । यस प्रकारको नौ बाजामा मुख्य धाःबाजा हो । त्यसपछि धिमेय, नाय्खिं, दमःखिं मृदङ्गा, ढोलक, डमरु, कोंचाखिं, नगरा, ढ्याङ्ग्रा दःयो, मगःखि, ज्वःनगरा, खंचरी, काशी बाजा, दक्षिण बाजा, खिं र डबडब (डमरु) आउँछन् । उल्लिखित बाजाको साथमा पञ्चताल पँयताः र राँगाको घुम्रिएको सिङलाई विशेष तरिकाले सिँगारी नेकुबाजा बनाइएको हुन्छ । आख्यानुसार सिंहकेतु राजाको कार्यकालमा शशिपत्तन नगरमा रानी सुलक्षणा अति धर्मकर्ममा विश्वास गर्थिन । राजा सिकार खेली निर्दोष पशुपन्छीको हत्या गर्ने कारण रानीले धेरै सम्झाउँथिन् तर नमानेपछि कालगतिको कारण एक दिन दुवैको मृत्यु हुन्छ । पशुहत्याको विपाकको कारण राजा एक ब्राह्मणको घरमा राँगाको रूपमा र रानी ब्राह्मणकी छोरी रूपमतीको रूपमा जन्मिन्छन् । राँगा भीरबाट खसेर मरेछ, पूर्वानुस्मृतिको कारण ब्राह्मणकी छोरी रूपमतीले मृतक राँगो आफ्नो पति भएको थाहा पाई राँगाको हाडखोर जम्मागरी बुद्धचैत्य निर्माण र सिङ बाट बाजा बनाएको विश्वास गरिन्छ । यस सन्देशलाई आत्मसात् गर्न ललितपुरमा श्रृङ्गभेरी नेकुजात्रा र दीपयात्राहुँदै आइरहेको छ ।

येंमी (काठमाडौंवासी) गाईजात्रा सापारु ः
काठमाडौंवासी नेवारहरूले मृतकका नाउँमा मानवलाई नै सेतो जामा, छ्वाँलीको जनै, टाउकाअगाडि गाईको अनुहार अंकित चित्र र पछाडि गणेशको चित्र लेखिएका मुकुण्डो शृङ्गारगरी बाजागाजासहितको गाईजात्रा निकाल्छन् भने दोस्रो पहेंलो वस्त्र पहिरेर फेटा बाँधी चिम्टासहित कमण्डलु लिई जोगी भेषमा र तेस्रो गाईलाई नै सिँगारेर नगरका विभिन्न स्थानबाट निकाली हनुमान्ढोका दरबार परिक्रमा गराइन्छ । मृतकका घर–घरबाट पुरी,जुलेवी,फलपूmल,नगद,दूधआदि द्रव्य दानगर्दा १०८ प्याकेटदेखि १००८ प्याकेटसम्म पु¥याईन्छ । यसरी गाईजात्रा निकाले वा दान गरिए सिठी नःखःका दिनदेखि बन्द रहेको यमलोकको ढोका खुल्छ र मृतक सजिलै स्वर्ग प्रवेश गर्छ भन्ने मान्यता पाइन्छ । गाईजात्रापछि घर फर्किएकालाई घरको मूलढोकामा हातखुट्टा धुवाएर घर भित्राइन्छ ।
कीर्तिपुको पाँगा, मच्छेगाउँमा बाःचाहिले जात्रा ः
यहाँ गाईजात्राको एक दिनअगाडि गुँपून्हीका दिन राति बाःचाहिलेका नाउँमा मृतकका नाउँमा धूपदीप र दक्षिणा बुद्ध चैत्य विहार परिक्रमा गर्दै चढाउने गर्दछन् । गाईजात्राका दिन झयाझयाँ पापाको नाउँमा रङ्गीविरङ्गी देवी–देवता ख्याली भैरवको मुकुण्डो पहिरेर देश परिक्रमा गराइन्छ । धा, पयँता बाजाको तालमा देश परिक्रमा गर्दै बाघभैरव मन्दिरअगाडिको नारायण मन्दिरबाट पोखरीमा राँगाको खुट्टा फ्याँक्छन् । जुन खुट्टा सहभागीहरूले हानथाप गरी लुटेर रमाइलो गर्ने गर्दछन् । त्यसै गरी कीर्तिपुरको पाँगामा गाईजात्राका दिन घुँसी गणेशस्थान (पिगंद्य)मा मृतकको घर–घरबाट जम्मा हुन्छन् र ९ देखि ११ जनासम्मको सामूहिक गाईजात्रा देश परिक्रमा गराउने चलन छ । साँझ लायकुअगाडिको हयँ पोखरीमा राँगाको टाउको–खुट्टा फ्याँकी लिने प्रतियोगिता हुने गर्दछ । त्यस्तै कीर्तिपुरको मच्छेगाउँमा ग्वाः टोल, सायमिटोल र नायःटोलबाट लाखेजात्रा निकालिन्छ भने गाईजात्राका दिन नारायण देवस्थलमा गाईजात्रा, ख्याली भेला भई परिक्रमा गराइन्छ ।।
भक्तपुर ख्वपको घिन्ताकिसी जात्रा ः
उपत्यकाका गाईजात्रामध्ये भक्तपुरको गाईजात्रा विशिष्ट पाइन्छ । घिन्ताकिसी भनिने भक्तपुरको गाईजात्रामा– मृतकका घर–घरबाट छ्वाँली, लामो बाँस, काठ प्रयोगगरी तायमचा खट निर्माण गरिन्छ र मृतकको फोटो राखेर पुरोहितद्वारा पूजागरी बाजागाजाका साथ नगर परिक्रमा गराइन्छ । राजनीतिक घटनालाई प्रस्तुतगर्दै तायमचा खटको पछि–पछि ख्याल प्याखँ, खिं,ःद्याः धिमे बाँसुरी बाजाको तालमा कथि प्याखँ (लट्ठी नृत्य) प्रदर्शन गरिन्छ । नृत्यकालागि उगःलुसी तकू, चिकू, अयलाः लुइम्ह र त्वनीम्ह बजि इनिम्ह कलाकारको भूमिकासहित देश परिक्रमा गरिन्छ । घिन्ताकिसीको समापन न्यातपोल ( पाँचतले मन्दिर) र भैरवनाथमा हुन्छ ।
खोकनाको बाख्री हत्या गाईजात्रा ः
ललितपुरको खोकनामा निकालिने गाईजात्रामा दुई जना मानिसले हलो जोत्ने बेलामा जस्तै बीचमा घण्टी झुन्ड्याएर बोक्छन् । पुरानो भान्ता लुगा पहिरेका ती गाईजात्रेहरू अनेक हाउभाउ कटाक्ष प्रयोग गरी हँसाउँदै देश परिक्रमा गर्दछन् । दिउँसो सिकाली अजिमा अगाडिको पोखरीमा जिउँदो बाख्री फ्याँकेपछि युवाहरूको ठूलो जमातले लुछाचुँडीगर्दै बहादुर पुरुषको पद धारण गर्न प्रतिष्पर्धा गर्दछन् । वर्ष–पुरुष घोषणा हुनुअघि बाख्रीको लुछाचुँडीमै मृत्यु भइसकेको हुन्छ । यो विवत्स गाईजात्रे पर्व मानिन्छ ।
ग्वल पशुपति र नरहाँडी गाउँमा पायो जात्रा ः
पाशुपत क्षेत्रमा गाईजात्राको भोलिपल्ट रोपाइँजात्राका दिन (गुँलागा द्वितीया) नवदुर्गा जगाउन ९जनाको पायो निकालिन्छ भने नेपालभाषामा ग्वल ९ह९=८१ संयोजनयुक्त बस्तीलाई जगाउन वर्षभरि मृत आत्माको कामनागर्दै बाजागाजाका साथ परिक्रमा गरिन्छ । लिच्छविकालीनबस्ती हाँडीगाउँमा द्यःछेंबाट खड्गधारी पायो निकाली खि बजाएर रोपाइँ जात्रा गरिन्छ ।
वैदिक नेवारको उपाकल सायाः
ललितपुरमा बौद्ध मतावलम्बीजस्तै वैदिक नेवार (शर्मा, राजोपाध्याय ) हरूले गुँलागा पञ्चमीका दिन मंगलबजारबाट उपाकल साया ( गाईजात्रा) निकाल्छन् । कसै–कसैले त्वाकल साया पनि भनिने यो गाईजात्रामा नृसिंह देवताको दायाँ लक्ष्मी, बायाँ सरस्वती र अगाडि भक्त प्रल्हाद बिन्तीमुद्रामा पछाडि–पछाडिबाट हिँड्ने गर्दछन् । नृसिंह दैत्यको प्रतिक कपडाको पुतलीलाई घिसारेर नगर परिक्रमा गराइन्छ ।