नेपाल संसदवादी व्यवस्थाको उच्चतम प्रयोग पहिलो हुने निर्वाचित हुने अल्पमतले शासन गर्ने प्रणालीको स्थानीय तहको निर्वाचनको गरमागर्मीमा छ । यो निर्वाचनमा मूलतः दुई पक्ष छन् । दुबै पक्ष भने एकै प्रवृत्तिका हुन् । एउटा पक्ष भनेको नेपाली काँग्रेसका सभापति तथा प्रधानमन्त्री शेरबहादुर देउवाको नेतृत्वमा छ भने अर्को पक्ष भनेको बहुमतको आफ्नो सरकार टिकाउन नसक्ने एमालेका अध्यक्ष तथा पूर्व–प्रधानमन्त्री खड्गप्रसाद ओली नेतृत्वमा छ । देउवासँग माके, एस, जसपा, राजमोको एकआपसको टेको गठबन्धन छ भने ओलीसँग लिङ्गदेन र थापाको टेको गठबन्धन रहेको छ । यो व्यवस्थालाई मान्ने र नमान्नेहरू पनि यो निर्वाचनमा आफ्नो अस्तित्व देखाउन तछाड–मछाड गरिरहेका छन् । स्वतन्त्र उम्मेद्वारीको बाढी नै चलेको छ । यसको अर्थ पनि यो सत्ताको विकल्पको खोजी हो ।
नेपाली समाजको परिवर्तनको आन्दोलन देशी–विदेशी प्रतिक्रियावादीसँगको सम्झौताबाट अगाडि बढेको छ; जसका कारणले गर्दा नेपाली समाजको प्रगति–उन्नतिमा आमूल परिवर्तन हुन सकेन । २०१५ सालदेखि हुने गरेका निर्वाचन र यसले दिएको परिणाम कहिल्यै पनि जनपक्षीय हुन सकेनन् । भएका परिवर्तनले मात्रामा मात्र परिवर्तन गर्न सक्यो, गुणमा परिवर्तन गर्न सकेन । व्यवस्था परिवर्तन भयो, जनताको अवस्था परिवर्तन हुन सकेन । जनताको अवस्था परिवर्तन गर्न नसक्ने दलीय व्यवस्थाप्रति जनताको विश्वास घट्दो छ । राजनीतिक, आर्थिक, सामाजिक र सांस्कृतिक निराशा व्याप्त छ । किन यस्तो भयो ? के कारणले गर्दा भयो ? हामीले गरेका आन्दोलन र संघर्षमा के कमी रहे ? मतदानमा जानुअगाडि यसबारेमा गहिरो विमर्श हुन जरुरी छ ।

पहिलो विमर्श
सामन्तवादको अन्त्य गरेर पुँजीवादको स्थापना गर्न नेपाली काँग्रेस स्थापना भएको थियो । उसको सम्झौतापरस्त नीतिका कारण आज ऊ सामन्ती दलाल तथा नोकशाही दलदलमा फसेको छ । यो निजीकरण, उदारीकरण र भूमण्डलीकरणको पक्षपाती छँदै थियो । उसका कारण समेतले एमसीसी पास गरेर आज देश अमेरिकी साम्राज्यवादको रणनीतिक क्रीडास्थल बनाउने कारण बन्यो । यो नेपाली स्वाधीनताप्रेमी जनताको स्वाभिमान बन्धक बनाउने कार्य भएको छ । यसले गर्दा नेपाली काँग्रेसको नेतृत्वमा हुन पर्ने प्रगतिशील पुँजीवादी विकासको सम्भावनासमेत समाप्त भएर गएको छ ।

दोश्रो विमर्श
सामन्तवाद, देशी–विदेशी प्रतिक्रियावाद, भारतीय एकाधिकार पुँजीवाद तथा एङ्गलो अमेरिकन साम्राज्यवादको अन्त्य गरेर नयाँ जनवादी गणतन्त्र नेपालको स्थापनाका लागि नेपालमा कम्युनिस्ट पार्टी स्थापना भएको थियो । आफ्नो उद्देश्यमा यो पार्टी पनि दुईवर्षदेखि टिक्न सकेन र संशोधनवादी मनमोहनहरू हावी हुन पुगे । त्याग, संघर्ष र बलिदानका गाथाले भरिपूर्ण नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलन कहिले दक्षिणपन्थी अवसरवादमा त कहिले उग्रवामपन्थी दुस्साहसवादी भड्कावमा प्रभावी बन्यो । पटक–पटक यो आन्दोलनलाई दक्षिणपन्थी विसर्जनमा पतन गराइए पनि यो आन्दोलन मरिसकेको भने छैन ।

तेश्रो विमर्श
आजको युग समाजवाद र साम्राज्यवादवीचको संघर्षकै युग हो । अहिलेको विश्व तीन तहको उत्पादन सम्बन्ध रहेको विश्व हो । पहिलो, उच्च तहका जी आठहरू हुन । दोश्रो, मध्यम तहका र तेश्रो भनेको न्यून तह अर्थात् तेश्रो विश्वका देशहरू, जसमा नेपाललागयत एसियाली, अफ्रिकी मुलुकहरू छन् । उच्च उत्पादन सम्बन्ध भएका देशहरूले मध्यम र न्यून उत्पादन सम्बन्ध भएका मुलुकहरूमाथि शोषण उत्पीडन थोपरिरहेका छन् भने मध्यम उत्पादन सम्बन्ध भएका मुलुकहरूले न्यून उत्पादन सम्बन्ध भएका मुलुकहरूमाथि शोषण र उत्पीडन थोपरिरहेका छन् । यसरी न्यून उत्पादन सम्बन्ध रहेका मुलुकहरू भने दोहोरो शोषण उत्पीडनको चपेटामा परेका छन् ।

चौथो विमर्श
आजको युग विज्ञान र प्रविधिको युग हो । श्रमिक सर्वहारावर्ग यसका जननी हुन् । यसको विकासको गतिले मानव समाजलाई सुगम र सक्षम बनाइदिएको छ । तर, यसरी सर्वहारा मजदुरवर्गले निर्माण गरेका आविस्कारहरू पुँजीपतिको कब्जामा छ, जसका कारण समाजमा हुने गरेको शोषण र शासनमा परिवर्तनहरू आएका छन् । उत्पादन र उत्पादक शक्तिमा फेरबदल भएको छ । उत्पादनका साधनमाथिको स्वामित्वमा भने परिवर्तन भएको छैन । सम्पत्तिमाथिको निजी स्वामित्व कायमै छ र यसको संरक्षणका लागि सम्पूर्ण राज्यसत्ताको अवयवहरूको प्रयोग गरिएको छ । र पनि, पुँजीवादीहरूले आफ्नो संकट टारिरहेका छन् । पर सारिरहेका छन् । समाधान गर्न सकिरहेका छैनन् ।

पाँचौं विमर्श
रूसी अक्टोवर क्रान्तिले संसारमा नयाँ युगको सूत्रपात ग¥यो । औपनिवेशिक विश्व सम्बन्धलाई स्वतन्त्रता प्रदान ग¥यो । किसान र मजदुरको राज्यसत्ता हुन्छ र उनीहरूले पनि शासनसत्ता सञ्चालन गर्न सक्छन भन्ने कुरा स्थापित भयो । र, मानव समाजमा रहेका विभेद र शोषणको अन्त्य गर्न एक स्तरसम्म सफल भयो । तर, स्टालिनको अवसानपछि खु्रचोबी संशोधनवाद रूसी समाजवादको मात्र अवसान गराएन; विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलनमै फाटो ल्याउने कारण बन्यो । क्रान्तिकारी उद्देश्यमा दक्षिणपन्थी संशोधनवाद कति घातक हुन्छ, यस घटनाबाट बुझ्न सकिन्छ । रूसी संशोधनवादविरूद्ध माओले चलाउनुभएको संघर्ष महान् बहसको नामले विख्यात छ । त्यसपछि यो स्तरमा वैचारिक संघर्ष कहीँ कतै विकास भएको छैन । बरू चिनियाँ क्रान्तिको सन्दर्भमा माक्र्सवाद–लेनिनवादको आधारमा विकास भएको माओ विचाधारालाई माओवादको नाममा भएका दीर्घकालीन जनयुद्धमार्फत नयाँ जनवादी राज्यसत्ता स्थापनाका लागि संसारभरि गरिएका संघर्षहरू कि त सुषुप्त भएर सकिए, कि त अगाडि बड्न सकेनन्, कि त सत्तारोहण गर्दै दक्षिणपन्थी अवसरवादमा विसर्जन भए वा पु¥याइए । तेश्रो विश्वको क्रान्तिको हतियारको रूपमा विकास हुन सक्ने माओ विचारधारालाई किन माओवाद भनियो ? बद्नाम गराइयो ? यसको समाधानबिना अगाडि बढ्न सम्भव छैन ।

छैटौं विमर्श
माओको अवसान र रूसी समाजवादको विघटनपछि विश्वव्यवस्थामा काफी हदसम्म बदलावहरू देखा परे । निजीकरण, उदारीकरण र भूमण्डलीकरणजस्ता अमेरिकी एकल साम्राज्यवादका नीतिहरू प्रभावी बने । साम्राज्यवादी शिविरबाटै युरोपियन यूनियनको गठन र यूरोको उदयले विश्वबजारको डलरको एकल प्रभुत्वलाई चुनौती दियो । यसपछि गठन भएको ब्रिक्स (रूस, चीन, भारत, दक्षिण अफ्रिका र ब्राजिल) ले विकास साझेदारीका लागि पूर्वाधार विकास बैंक स्थापना गरे । नब्बेको दशकपछि एकधुव्रीय विश्वव्यवस्था कायम भयो भन्ने अमेरिकी साम्राज्य बहुधुव्रमा बाँडिन पुग्यो । यस्तैमा चीनको जल, स्थल र हवाईमार्गबाट संसार जोड्ने योजना बनायो । यसको प्रतिउत्तरमा अमेरिकी साम्राज्यवादले आईपीएस, एमसीसी र क्वाडजस्ता संरचना निर्माण गरेर चीन घेराउ योजना बनायो । यसरी अमेरिकी साम्राज्यवाद र यसका मतियार तथा चिनियाँ विश्व बजारीकरणबिचको शीतयुद्ध अहिले चलिरहेको छ ।

सातौं विमर्श
विश्व विकासका प्रवृत्तिहरू एकनासका छैनन् । समाजवाद उन्मुख राज्यसत्ता भएका मुलुकहरू र पुँजीवादी राज्यसत्ता भएका मुलुकहरूको राजनीतिक, आर्थिक, सामाजिक र सांस्कृतिक विकासका गति र सूचचाङ्क नै भिन्न छ । युरोपियन, अमेरिकन साम्राज्यले खडा गरेको विकास पद्धति र विगतको रूस र चीनले खडा गरेको विकास पद्धतिको तुलनात्मक अध्ययन गरियो भने यसका भिन्नताहरू प्रस्ट हुन्छ । झन्डै एक हजारवर्ष पुरानो युरोपियन साम्राज्य र दुईसय तेत्तीसवर्ष पुरानो अमेरिकनलगायतका मुलुकहरूको विकास र सत्तरी वर्षको चिनियाँ विकासको गति र सूचचाङ्क हेरियो भने कुन प्रणाली सही हुन्छ भन्ने कुरा थाहा लाग्दछ । चीनको अर्थतन्त्र अमेरिकी अर्थतन्त्रपछिको दोश्रो ठूलो अर्थतन्त्र हो । चीनको अर्थतन्त्रको विकासको गति यही गतिमा मात्र कायम रह्यो भने पनि अबको दश वर्षमा विश्वको पहिलो अर्थतन्त्र बन्दैछ । विगत सत्तरी वर्षमा विदेशीको ऋणमा डुबेको निर्धन मुलुकलाई विज्ञान र प्रविधियुक्त बनाउँदै यो स्थानमा पु¥याउनु अद्भूत घटनाको रूपमा विश्व मानचित्रमा छ । तेश्रो विश्वका मुलुकका लागि प्रेरणाको श्रोतको रूपमा छ । यहाँ हामीले यो पनि विर्सन हुँदैन कि चीन समाजवादतिर जान्छ कि पुँजीवादतिर, ऊ दोसाँधमा छ । यसरी समाजवाद उन्मुख राज्यप्रणाली नै मानव समाजको विकासका लागि उत्तम प्रणाली प्रमाणित भएको छ । तर, विश्व साम्राज्यवाद मानव समाजको यो विकास र परिवर्तनको गतिलाई रोक्न चाहन्छ ।

आठौं विमर्श
नेपालमा कम्युनिस्ट पार्टी स्थापना भएको नयाँ जनवादी क्रान्ति सम्पन्न गर्दै समाजवाद उन्मुख राज्यसत्ता स्थापनाका लागि थियो । समाजमा रहेका सामन्ती तथा प्रतिक्रियावाद, भारतीय एकाधिकार पुँजीवाद तथा अमेरिकन एङ्गलो अमेरिकन साम्राज्यवाद क्रान्तिका लागि रुकावट बन्यो । यसलाई परास्त गर्ने शक्ति र सामथ्र्य निर्माण गर्नुपर्नेमा तत्कालीन कम्युनिस्ट पार्टीको नेतृत्व मण्डली सम्झौतापरस्त हुन पुग्यो । सुरुवातीकालमा कोही दक्षिणपन्थी अवसरवादमा विसर्जित भए भने कोही उग्रवामपन्थी दुस्साहसवादी हुँदै विसर्जित भए । आजसम्म आइपुग्दा नेपालमा नयाँ जनवादी क्रान्ति गर्नुपर्छ भन्नेहरू कतिपयले यो नीति नै छोडे भने कतिपय विभिन्न चिरामा विभाजित छन् । एक हुनुपर्ने वस्तुगत अवस्था हुँदा पनि मोर्चाबन्दीसम्म नहुनु समस्याको रूपमा छ ।

नवौं विमर्श
अहिले नेपालको शासनसत्ता सामन्ती दलाल तथा नोकरशाही पुँजीवादीको नेतृत्वमा चलिरहेको छ । यो संसदवादी व्यवस्थामा आधारित छ । यो व्यवस्थाको मूल चरित्र भनेको मानव तथा प्राकृतिक संसाधन बेच्ने हो । देशभित्र चरम कर थोपर्ने हो । निष्ठा, इमानदारिता, अनुशासन, विचार, सिद्धान्त, मूल्य, मान्यता सत्तासीनहरूमा पूर्णतः स्खलित भएको छ । सत्तापक्ष प्रतिपक्ष एउटै हुन् । यिनीहरूमा आधारभूत रूपमा भिन्नता छैन ।

दशौं विमर्श
प्रतिक्रियावादी संसदीय निर्वाचन नेपाली समाजमा रहेका उल्लिखित समस्याको समाधान दिन सक्दैन । विगत २०१५ सालदेखि अहिलेसम्म हुने गरेका निर्वाचनहरूले प्रमाणित गरिसकेका छन् । क्रान्ति भनेको मात्रात्मक परिवर्तन मात्र होइन, गुणात्मक परिवर्तन हो । निर्वाचनबाट आउने नतिजाले गुणमा परिवर्तन गरेको कहीँ कतै इतिहास छैन । सबै संसदवादी पार्टीहरू यही चलिरहेको प्रणालीमा आफ्नो अस्तित्व देख्दछन्; जसबाट देश र जनताको भलाई असम्भव छ । यदि यस्तो भ्रमबाट मुक्त हुन आवश्यक छ भने निर्वाचन प्रणालीसँगै यो व्यवस्थाको विकल्पमा उभिन सक्नुपर्छ ।

निष्कर्ष
माथि केही सांकेतिक रूपमा राजनीतिक शक्तिको चरित्र चित्रण गरिएको छ । वर्तमान संसदवादी सत्ता क्रान्तिकारी परिवर्तन वा क्रान्तिका लागि वाधक छ । यो देशी–विदेशी प्रतिक्रियावादीहरूको टेकोपुडोमा टिकेको छ । जानी–नजानी परिवर्तनकामी जनता आप्mनो हित विपरीतका शक्तिहरूको सहयोगी बन्न पुगिरहेका छौं । यस्ता प्रकारका भ्रामक प्रपञ्चबाट मुक्त हुन आवश्यक छ । नेपाली समाजमा रहेका युगौंदेखिका समस्याहरूको समाधान गर्न र आमूल परिवर्तनको कार्यभारलाई पूरा गर्न नयाँ जनवादी क्रान्तिको आवश्यकता र सान्दर्भिकता अझ बढेर गएको छ । क्रान्तिका लागि संयुक्त जनआन्दोलन–जनविद्रोहको आधार र तयारीको आवश्यकता छ । नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी रूपान्तरणसहितको कम्युनिस्ट पार्टी र आन्दोलनको पुनर्गठनको दिशाका सक्रिय छ । यो व्यवस्थाको विकल्पको खोजी गरिरहेका क्रान्तिकारी शक्तिसहितको रणनीतिक संयुक्त मोर्चा यसको प्रस्थानविन्दु हो ।
(लेखक, नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीका सचिवालय सदस्य तथा सङ्गठन विभाग प्रमुख हुनुहुन्छ, स.)